Prof. Cezary Kulesza: Ochrona ofiar przestępstw a etyka dziennikarska
Obecnie w mediach rozgorzała debata nad ochroną tożsamości ofiar przestępstw, do której impuls dała samobójcza śmierć małoletniej ofiary pedofilii -Mikołaja F., którego tożsamość ujawniły media publiczne przez wskazanie że był on synem znanej posłanki PO. Nie zajmując się politycznym aspektem tej tragedii należy zastanowić się, czy polskie prawo spełnia europejskie standardy ochrony danych osobowych takich ofiar.
Należy więc zwrócić uwagę, że w myśl art. 3 pkt 1 dyrektywy 2016/680 UE z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych przez właściwe organy do celów zapobiegania przestępczości, prowadzenia postępowań przygotowawczych, wykrywania i ścigania czynów zabronionych i wykonywania kar, dane osobowe oznaczają wszelkie informacje o zidentyfikowanej lub możliwej do zidentyfikowania osobie fizycznej („osobie, której dane dotyczą”). Natomiast możliwa do zidentyfikowania osoba fizyczna to osoba, którą można bezpośrednio lub pośrednio zidentyfikować nie tylko na podstawie imienia i nazwiska, adresie czy np. identyfikatorze internetowym , lecz także w oparciu „ o „jeden lub kilka szczególnych czynników określających fizyczną, fizjologiczną, genetyczną, psychiczną, ekonomiczną, kulturową lub społeczną tożsamość osoby fizycznej”.
Niewątpliwie do takich czynników należy uznać ujawnienie tożsamości rodziców ofiary, którzy są osobami publicznymi. Zauważyć należy że w polskim procesie karnym pokrzywdzony korzysta z wąskiej ochrony jego danych osobowych i jest w tej mierze traktowany zasadniczo jak każdy świadek (zob. np. A. Wolska- Bagińska- Ochrona danych osobowych świadka i pokrzywdzonego w procesie karnym, Prok. i Pr. 2019, nr 1). Można tu wskazać na przepisy chroniące dane osobowe świadka przed innymi uczestnikami procesu takie jak art.148a i 191 k.p.k. zakazujące ujawniania w trakcie przesłuchania i w protokołach danych teleadresowych i miejsca pracy świadka czy możliwość utajnienia całych protokołów zeznań świadków w trakcie postępowań aresztowych jeśli istnieje obawa dla życia lub zdrowia świadka (art.250 § 2 b k.p.k.). W przypadku pokrzywdzonego nie istnieje z reguły możliwość zastosowania instytucji świadka anonimowego (art.184 a k.p.k.), gdyż z założenia szeroka ochrona tożsamości świadka przewidziana w tej regulacji zakłada, że oskarżony nie zna tożsamości pokrzywdzonego. Ochronie danych osobowych świadka przed osobami trzecimi (w tym mediami) służy instytucja wyłączenia jawności rozprawy (art.183 § 2 i 360 k.p.k.).
Jeśli chodzi o standard europejski odnoszący się do ofiar przestępstw to należy tu wskazać na prawo ofiar do ochrony prywatności określone w art.21 Dyrektywy Parlamentu i Rady 2012/29/UE z 25 X 2012 r. , a w szczególności ust.2 tej regulacji przewidujący, że „W celu ochrony prywatności, integralności osobistej i danych osobowych ofiar państwa członkowskie, z poszanowaniem wolności wypowiedzi i informacji oraz wolności i pluralizmu mediów, zachęcają media do przyjmowania środków samoregulacyjnych”. Polskie prawo prasowe z 26.01. 1984 r. (tj. Dz.U. z 2018 r. poz.1914 przewiduje w art.13 ust.2 zakaz publikowania wizerunku i innych danych osobowych świadków, pokrzywdzonych i poszkodowanych, chyba że osoby te wyrażą na to zgodę. Zakazu tego nie może uchylić żaden organ procesowy.
Jednakże jak wskazuje tragiczna śmierć Mikołaja F. zakaz ten nie będzie skuteczny, jeśli nie będzie skutecznie wzmacniany przez normy etyczne wiążące dziennikarzy, a pogoni za sensacją w relacjach medialnych nie zastąpi należna ofiarom przestępstw empatia.
Prof. dr hab. Cezary Kulesza – kierownik Katedry Postępowania Karnego Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku, adwokat. Autor ponad 200 publikacji z postępowania karnego, prawa karnego i wiktymologii. Stypendysta m.in. Fundacji Fulbrighta i aktywny uczestnik wielu międzynarodowych konferencji, w tym Międzynarodowych Sympozjów Światowego Stowarzyszenia Wiktymologii, Hong Kong 2018 r. i San Sebastian 2022 r. W latach 2010-2016 członek Zespołu Doradców Prokuratora Generalnego ds. Ofiar przestępstw. Członek Rady Programowej Fundacji Pomocy Ofiarom Przestępstw.
