Projekt ustawy o państwowej kompensacie dla ofiar umyślnych czynów zabronionych popełnionych z użyciem przemocy

Z okazji przypadającego 22 lutego Międzynarodowego Dnia Praw Ofiar przedstawiamy projekt ustawy o państwowej kompensacie dla ofiar umyślnych czynów zabronionych popełnionych z użyciem przemocy.

Kompensata państwowa powinna stanowić istotny i kluczowy element systemu pomocy i wspierania ofiar przestępstw. Powinna być tak unormowana, aby ofiara przestępstwa mogła uzyskać pomoc finansową na potrzebne wsparcie. Szczególnie istotna dla ofiar jest  pomoc doraźna, interwencyjna ze strony państwa bezpośrednio po popełnieniu czynu zabronionego. Wystąpienie z wnioskiem o kompensatę nie może być uzależnione od zakończenia postępowania karnego ani od dochodzenia odszkodowania od sprawcy. Sprawca nie musi zostać zidentyfikowany ani skazany. I co ważne przepisy powinny być tak sformułowane, aby ich zastosowanie nie wiktymizowało ofiary wtórnie.

Kompensata jest kluczowym prawem ofiar wykraczającym poza ramy unormowań karnych, które ma za swoje podstawowe zadanie wspomożenie ofiary w przezwyciężeniu negatywnych skutków płynących bezpośrednio z przestępstwa, czyli wiktymizacji pierwotnej, wówczas gdy nie może ona uzyskać żadnego bądź wystarczającego wsparcia finansowego z jakiegokolwiek innego źródła, w tym pochodzącego od sprawcy przestępstwa.

Nad projektem ustawy pracował zespół powołany przez Fundację Pomocy Ofiarom Przestępstw, któremu przewodniczyła dr Lidia Mazowiecka – była Prezeska Fundacji Pomocy Ofiarom Przestępstw, prokuratorka w stanie spoczynku, a w jego skład weszli: prof. Martyna Wilbrandt–Gotowicz (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego), dr Dagmara Gut (UKSW), mec. Grzegorz Wrona (GREVIO, FPOP), dr Jacek Krawczyk (FPOP), Karol Brzeziński (Biuro Rzeczniczki Praw Dziecka). Pomocą służyli nam również Piotr Krasiński – Dyrektor Departamentu Funduszy i Nieodpłatnej Pomocy Prawnej w Ministerstwie Sprawiedliwości oraz Piotr Kłysz – Główny Specjalista – Prokurator z Wydziału Praw Dziecka i Ochrony Pokrzywdzonych.

***

Kompensata państwowa jest w Polsce instytucją mało znaną i zupełnie niedocenianą. Tymczasem jej rola w przezwyciężaniu negatywnych skutków przestępstwa jest bardzo istotna. Bo przecież chodzi o pomoc dla osób, które są w skrajnie trudnej sytuacji.

Ważne jest, aby instytucja kompensaty została tak unormowana, by ofiary mogły dostać pomoc bardzo szybko, co pozwoliłoby na natychmiastowe wsparcie. Na przykład gdy ofiara została pobita i straciła wszystkie zęby, a nie ma pieniędzy na ich wstawienie.

Postępowanie kompensacyjne nie może wiktymizować ofiary. Tymczasem obowiązująca ustawa nie tylko nie łagodzi tego zjawiska, jak postulowała wiktymologia i szereg dokumentów międzynarodowych, ale często jest źródłem wiktymizacji wtórnej*.

W większości państw zachodnich już w latach sześćdziesiątych funkcjonowały państwowe fundusze kompensacyjne. Na ogół przyznawanie kompensaty ograniczone było dla ofiar przestępstw popełnionych z użyciem przemocy. Państwa te podpisały w 1983 r. Europejską Konwencję o kompensacji dla ofiar przestępstw popełnionych z użyciem przemocy. Wskazano w niej minimalne warunki dla utworzenia systemu kompensacyjnego.

Polska do dziś Konwencji nie podpisała i nie ratyfikowała.

Polscy wiktymolodzy walczyli o instytucję kompensaty przez lata. Najpierw w 1985 r. jako namiastkę państwowego systemu kompensacyjnego zarejestrowano Fundację Pomocy Ofiarom Przestępstw. W 1997 r. przy tworzeniu nowych ustaw karnych zrezygnowano z wprowadzenia kompensaty uznając, że realizuje ją wspomniana Fundacja.

Dopiero wejście Polski do Unii Europejskiej, a w szczególności konieczność implementowania Dyrektywy Rady z 2004 r. odnoszącej się do kompensaty dla ofiar przestępstw (Dz. Urz. UE L 261 z 6.08.2004,s. 15) wymusiło opracowanie ustawy z dnia 7 lipca 2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych czynów zabronionych (Dz. U. z 2016 r., poz. 325).

Oprócz wymienionej ustawy informacja o możliwości otrzymania kompensaty państwowej umieszczona jest w art. 300 § 2 k.p.k. oraz w Rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 września 2020 r. w sprawie określenia wzoru pouczenia o uprawnieniach i obowiązkach pokrzywdzonego w postępowaniu karnym (Dz. U. z 2020 r., poz. 1619)**.

Zgodnie z ustawą, kompensatę można otrzymać wyłącznie na: koszty związane z leczeniem i rehabilitacją, koszty pogrzebu, utracone zarobki lub inne środki utrzymania, będące skutkiem śmierci, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia trwającego dłużej niż 7 dni. Nie może przekraczać 25 tys. zł, a gdy ofiara poniosła śmierć 60 tys. zł.

Można też uzyskać zaliczkę na poczet kompensaty. Podstawą jej przyznania jest art. 753¹ k.p.c. „przyznanie państwowej kompensaty (…) w części na pokrycie niezbędnych kosztów leczenia, rehabilitacji lub pogrzebu”. Odpowiednie zastosowanie może mieć też art. 753 k.p.c. dotyczący zabezpieczenia alimentów, w myśl którego można zobowiązać obowiązanego do zapłaty osobie uprawnionej, jednorazowo lub okresowo, określonej sumy pieniężnej. Nie dotyczy to jednak ofiar pośrednich, a także bezpośrednich które straciły np. możliwość zarobkowania.

Od wniosku pobiera się tylko opłatę stałą w wysokości 100 zł. Nie pobiera się kosztów sądowych [Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U. 2022.1125 t.j.) art. 23 pkt 1].

Dane statystyczne od lat potwierdzają, że ustawa o kompensacie jest niewykorzystywanym i wręcz martwym zapisem. Przyczyną jest brak właściwej i zrozumiałej dla ofiar informacji. Przede wszystkim nie znają tej instytucji organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości, które powinny ją rozumieć i stosować oraz o niej informować.

W latach 2005-2021, czyli obowiązywania ustawy, instytucji kompensaty prawie nie stosowano. Średnio wypłacono na nią rocznie ok. 140 tys. zł., choć projektodawca przewidywał, że będzie to 70 mln zł. Miało się o nią ubiegać rocznie 12 800 osób, w rzeczywistości sądy przyznają rocznie ok. 30 kompensat.

Przyczyną takiego stanu rzeczy jest również tryb ubiegania się o kompensatę państwową. Fundacja Pomocy Ofiarom Przestępstw od 1985 r. rozpatrywała wnioski o kompensatę w trybie administracyjnym opierając się wyłącznie na dokumentach złożonych przez wnioskodawcę. Była to procedura szybka, prosta i zrozumiała. Obecna procedura rozpatrywania wniosków opiera się na sformalizowanym postępowaniu w sądzie cywilnym. Do procedury tej dołączono udział prokuratora, który – z jednej strony jest rzecznikiem ofiary, z drugiej reprezentuje Skarb Państwa, z trzeciej ma roszczenie do sprawcy, z czwartej jest organem informującym ofiarę przestępstwa. Może też sam złożyć wniosek o kompensatę. Za dużo, za sprzecznie i zbyt skomplikowanie jak na jeden organ.

Wyniki statystyczne pokazują większą sprawność postępowania  administracyjnego. Fundacja na przestrzeni lat 1985 – 2021 średnio w roku udzieliła 77 ofiarom kompensatę. Opierała się wyłącznie na złożonych przez ofiary przestępstw dokumentach. Natomiast sąd cywilny w latach 2005 – 2021 r. średnio w roku udzielił jedynie 38 kompensat.

* więcej: Lidia Mazowiecka Państwowa kompensata dla ofiar przestępstw, Warszawa 2012

** pkt 8 pouczenia: „Możesz złożyć do sądu wniosek o kompensatę, gdy jesteś obywatelem polskim lub obywatelem innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej na zasadach określonych w ustawie z dnia 7 lipca 2005 r. o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych czynów zabronionych  (Dz. U. z 2016 r. poz. 325). Wniosek obejmuje utracone zarobki lub inne środki utrzymania, koszty związane z leczeniem i rehabilitacją i koszty pogrzebu, gdy są skutkiem czynu zabronionego. Wniosek możesz złożyć jedynie wówczas, gdy nie możesz uzyskać środków od sprawcy, z tytułu ubezpieczenia lub ze środków pomocy społecznej”.