Prof. Cezary Kulesza o proponowanych zmianach w europejskiej dyrektywie ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw

W dniu 12 lipca 2023 r. Komisja Europejska opublikowała dokument 2023/0250 (COD) zawierający projekt dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniającej dyrektywę 2012/29/UE ustanawiającą normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw. Ze względu na obszerność tego dokumentu (liczącego 35 stron) skoncentruję się na najważniejszych zmianach z uwzględnieniem tych, które odnoszą się do ofiar-dzieci.

W nowym art.3a proponuje się, aby Państwa członkowskie podjęły niezbędne środki w celu ustanowienia, łatwo dostępnych dla ofiar przestępstw, bezpłatnych i poufnych telefonów zaufania ofiar. Będą one udzielać ofiarom informacji, o których mowa w art. 4 ust. 1 dyrektywy, oferować im wsparcie emocjonalne oraz – w razie potrzeby – kierować ofiary do wyspecjalizowanych służb wsparcia i/lub specjalistycznych telefonów zaufania.

Z kolei w nowym art. 5a projekt zaleca, aby ofiary mogły zgłaszać przestępstwa do prokuratury i innych właściwych organów poprzez łatwo dostępne, przyjazne dla użytkownika technologie komunikacyjne, a także tam, gdzie to możliwe, przedstawiać za pomocą tych technologii dowody. Ponadto Państwa członkowskie mają podjąć niezbędne środki w celu zachęcenia każdej osoby, która ma wiedzę o uzasadnionym podejrzeniu popełnienia przestępstwa przez określoną osobę lub prawdopodobnym popełnieniu przez nią dalszych aktów przemocy, aby zgłaszały to właściwym organom. Warto zauważyć, że proponowana regulacja w zasadzie powtarza treść art. 27 Konwencji Stambulskiej zobowiązującego strony do podejmowania przez strony Konwencji środków zachęcających świadków do zgłaszania właściwym organów aktów przemocy (zob.np. C. Kulesza, P. Starzyński, Komentarz do art.27 Konwencji [w:] Konwencja o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej. Komentarz (red. E. Bieńkowska, L. Mazowiecka, Wolters Kluwer, Warszawa 2016, s. 349-359). W przypadku kiedy przestępstwo zgłasza dziecko, należy zapewnić, aby procedury zgłaszania były bezpieczne, poufne, zaprojektowane i dostępne w sposób przyjazny dzieciom oraz posługiwały się językiem odpowiednim do wieku i stopnia dojrzałości dziecka.

Ponadto Państwa członkowskie będą zobowiązane do zapewnienia kontaktu z ofiarami przez odpowiednie służby wsparcia ogólnego lub specjalistycznego w sytuacji, kiedy taka potrzeba wynika z indywidualnej oceny potrzeb ofiar w zakresie ochrony, o której mowa w art. 22 dyrektywy, a ofiara wyraża zgodę lub prosi o kontakt z organizacją wspierającą. Jak wykazują badania przytoczone przez Komisję w uzasadnieniu projektu, dość często interwencja organizacji wspierających ofiary ma charakter jedynie incydentalny, krótkotrwały, a przez to niewystarczający. Dlatego projekt zaleca, aby wprowadzić odpowiednie rozwiązania zobowiązujące organizacje i służby udzielające wsparcia ofiarom do dalszego, ciągłego działania jeśli ofiara nadal jest w sytuacji kryzysowej, na przykład wynikającej ze stanu jej zdrowia, lub gdy jest ona imigrantem bądź w innych wyjątkowych sytuacjach. W szczególności zaleca się, aby długotrwały charakter miało wsparcie emocjonalne i psychologiczne ofiar, jeśli taką potrzebę wykaże indywidualne ocena dokonana zgodnie z art.22 dyrektywy (uzupełnienia art. 8 i 9 dyrektywy).

Z kolei art. 9a projektu zaleca utworzenie „ukierunkowanych i zintegrowanych usług wsparcia dla dzieci”, przewidując zapewnienie takich przyjaznych i ukierunkowanych usług specjalistycznych celem zapewnienia odpowiedniego do wieku dzieci wsparcia i ochrony, niezbędnego do kompleksowego rozwiązania problemów związanych różnorodnymi potrzebami dzieci-ofiar. Takie ukierunkowane i zintegrowane usługi wsparcia dla dzieci-ofiar powinny być zorganizowane w formie „skoordynowanego wieloagencyjnego mechanizmu” świadczącego następujące usługi:

a) dostarczanie informacji;

b) badanie lekarskie;

(c) wsparcie emocjonalne i psychologiczne;

(d) możliwość zgłoszenia przestępstwa;

e) indywidualną ocenę potrzeb w zakresie ochrony i wsparcia, o których mowa

w art. 22 dyrektywy;

f) nagrywanie wideo zeznań, o których mowa w art. 24 ust. 1 dyrektywy.

Usługi te powinne być świadczone w tym samym lokalu.

Nowy art. 10a projektu zaleca utworzenie instytucji asystentów (osób zaufanych), świadczących ofiarom wsparcie emocjonalne i informacyjne w sądzie, zaś art.10 b przewiduje prawo ofiar do zaskarżania decyzji sądu zapadłych w ich sprawach. Warto dodać, że obecnie art.11 dyrektywy 2012/29 przewiduje jedynie prawo ofiary do zaskarżenia decyzji organów ścigania o odmowie wszczęcia lub umorzeniu postępowania przygotowawczego.

Projekt przewiduje także zmianę art.16 dyrektywy określającego prawo ofiary do uzyskania w procesie karnym kompensaty od sprawcy przestępstwa. Zmieniona regulacja stanowi, że Państwa członkowskie mają zapewnić, aby w toku postępowania karnego ofiarom przysługiwało prawo do uzyskania w rozsądnym terminie decyzji o kompensacie od sprawcy. Nowy zapis powoduje przeniesienie problemów związanych z realnym uzyskaniem kompensaty od sprawy – z ofiary przestępstwa na państwo. Projekt zaleca bowiem wprowadzenie regulacji przewidującej, aby to właściwe organy niezwłocznie zapłaciły zasądzoną od sprawcy kompensatę bezpośrednio na rzecz ofiar, a następnie te organy wstępowały w prawa ofiary w stosunku do sprawcy i dochodziły od niego roszczeń regresowych z tytułu wypłaconego ofierze odszkodowania. Zdaniem projektodawców takie rozwiązanie ma chronić ofiary przed wtórną wiktymizacją, ale należy zauważyć, że trudności z jego akceptacją przez Państwa członkowskie mogą wynikać przede wszystkim z faktu znacznych obciążeń finansowych, jaka może rodzić jego realizacja dla krajowych budżetów.

Projekt doprecyzowuje zasady indywidualnej oceny ofiar o szczególnych potrzebach w dziedzinie ochrony (art. 22 dyrektywy) oraz zaleca, aby ocena taka była w zależności od sytuacji dokonywana permanentnie. Wskazując także na dzieci, jako ofiary szczególnie podatne na pokrzywdzenie, przede wszystkim przestępstwami z użyciem przemocy. Celem zapewnienia skutecznej ochrony dziecka- ofiarą w przypadkach, gdy o dokonanie przestępstwa podejrzana (oskarżona) jest osoba sprawującą opiekę rodzicielską nad dzieckiem lub istnieje konflikt interesów między dzieckiem a osobą sprawującą władzę rodzicielską, projekt dodaje przepis gwarantujący, że w takich przypadkach zawiadomienie o przestępstwie, badania medyczne lub wywiady kryminalistyczne, skierowanie do służb wsparcia lub wsparcia psychologicznego oraz inne czynności dotyczące dziecka nie powinny być uzależnione od zgody osoby sprawującej władzę rodzicielską lub opiekę prawną, i muszą mieć na względzie wyłącznie dobro dziecka (art.24 dyrektywy)

W uzasadnieniu projektu słusznie podkreślono znaczenie współpracy organów państwa z organizacjami mającymi kontakt z ofiarami przestępstw dla przestrzegania ich praw: „Bez ścisłej współpracy i koordynacji krajowych organów odpowiedzialnych za przestrzeganie prawa: organów ścigania i sądownictwa oraz podmiotów świadczących usługi naprawcze, odszkodowawcze i usługi wspierania ofiar, ofiarom trudno jest skutecznie egzekwować ich prawa wynikające z dyrektywy 2012/29/UE”(s. 24 uzasadnienia projektu). 

Podsumowując ten siłą rzecz skrótowy przegląd wybranych regulacji projektu Komisji Europejskiej z 12.07.2023 r. należy dodać, że spotkał się on z gorącym poparciem Victim Support Europe oraz na dzień dzisiejszy poparło go 60 sygnatariuszy tej organizacji.

Prof. dr hab. Cezary Kulesza – kierownik Katedry Postępowania Karnego Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku, adwokat. Autor ponad 200 publikacji z postępowania karnego, prawa karnego i wiktymologii. Stypendysta m.in. Fundacji Fulbrighta i aktywny uczestnik wielu międzynarodowych konferencji, w tym Międzynarodowych Sympozjów  Światowego Stowarzyszenia Wiktymologii, Hong Kong 2018 r. i San Sebastian 2022 r. W latach 2010-2016 członek Zespołu Doradców Prokuratora Generalnego ds. Ofiar przestępstw. Członek Rady Programowej Fundacji Pomocy Ofiarom Przestępstw.